Biz, adətən, xüsusilə geopolitik qeyri-müəyyənliyin müasir dövründə dünyanın sonu qorxusunu yaşayırıq. Amma indi Slavoj Žižek iddia edir ki, dünyanın sonu artıq gəlib-çatmış ola bilər. Žižek deyir ki, tarixin sonu nə qlobal sülh, nə də qlobal katastrof yox, eyni şeyin sonsuz təkrarıdır. O, Şimali və Cənubi Koreyanın kvant dolaşıqlığı adlandırdığı vəziyyətindən yola çıxaraq, tarixin sonunun emblematik bir düşmənə qarşı səfərbərliklə rahat bir etinasızlıq arasında gərginlikdə olduğunu müdafiə edir.
Dünyanın sonu ilə bağlı istər xəyali, istər əksinə olan təsvirlər medianı bürüyür. Alenka Zupančič ironik şəkildə qeyd etmişdi ki, dünyanın sonundan çox şey gözləməmək lazımdı - o, bizi məyus edə bilər.
Mən də bənzər sentiment təklif edirəm, sadəcə bir az fərqli ifadə edilmişini: narahat olmayın, tez ya gec son gələcək. Bu təsəlli dünyanın sonu barədə kifayət qədər danışıb, narahat olsaq, bəlkə də o baş verməz - deyə bir inancı hədəfləyir. Bu da təbii olaraq belə bir suala gətirir: bəs, əsl zamanın sonu meqa-katastrof yox, eyni sonsuz təxirəsalınmış bir anın sonsuz təkrarıdırsa?
Bu an bir TV seriyasının bölümünün standart finalında icmallanan və ya narrativin davam etməsi üçün gələcək həftəyə (ya da yayım həyatında sadəcə bir sonrakı bölümə) qədər gözləməyimizi istəyən bir andır. Alessandro Sbordoni-dən sitatla desək: son yaxınlaşdıqca daha çoxu gələcək… Yəni, bəlkə də biz artıq dünyanın sonunda yaşayırıq. Sonsuz uzanan, mümkün həlli olmayan bir son.
1930, 1940, 1950-lərdə Hegel-in böyük təfsirçisi olan rus əsilli fransız filosof Alexandre Kojève sosial nizamın ən yüksək forması olan tarixin sonunu öncə stalinizm Rusiyasında, daha sonra isə müasir Yaponiyada görürdü. Koreyalı dostum Alex Taek-Gwang Lee Kojève sağ olsa, tarixin sona çatdığı yer olaraq Cənubi Koreyanı seçəcəyini deyir. Niyə? Bu suala Şimali Koreyanı olduğu qədər Cənubi Koreyanı da göz önünə gətirmədən cavab vermək mümkün deyil: onların aralarındakı ümidsiz dolaşıqlığın təbiəti belədir. Tarixin sonunu təmsil edən təkbaşına Cənubi Koreya yox, iki Koreyanın iç-içə keçmişliyidir.
Dolaşıqlıq kvant fizikası və gələcəyin kvant texnologiyalarının mərkəzində yer alır. Kvant elminin digər aspektləri kimi dolaşıqlıq fenomeni də özünü çox kiçik, subatom miqyasında göstərir. İki hissəcik, məsələn, bir cüt foton ya da elektron dolaşıq hala gələndə çox uzaq məsafələrlə ayrılmış olsalar belə bir-birlərinə bağlı qalırlar: məsələn, bir hissəcik yuxarı doğru bir fırlanma alsa, digəri aşağı doğru hərəkət edər. Cənubi və Şimali Koreya da bənzər şəkildə bir-birinə dolaşmayıbmı? Onlar qlobal dünyamızın qütblərini təcəssüm edən, tarixin ən kəskin nöqtəyə qədər inkişaf etdiyi iki istiqaməti simvolizə edən dolaşıq hissəcik cütü kimi davranmırlarmı? Buna görə də Kojève-ni burada tamamlamaq lazımdır: tarixin sonunu təmsil edən təkbaşına Cənubi Koreya yox, bir-birinə dolaşmış iki Koreyadır. Dolayısı ilə tarixin sonu qlobal bir sülh yox, ifrat və potensial olaraq öz-özünü məhv edən bir gərginlik nöqtəsidir.
Cənubi Koreya xüsusilə depolitikləşmiş gənc nəsil arasında siyasi mənada yox, amma gündəlik həyat baxımından azad seçimlər ölkəsi kimi təsvir edilə bilər. Bəhs etdiyimiz seçim mülayim günlük həzzlərin etinasız seçimi, həqiqətən önəmli olmayan seçimlərdir: həmin gün nə nə geyinmək, həmin axşam harada yemək yemək, tənbəl bir həftə sonunu harada keçirmək kimi…Yeni nəslin insan haqqları və azadlıqlar, ya da müharibə təhdidi kimi böyük məsələləri əsasən vecinə almadığı deyilə bilər. Dünya Şimali Koreyanın nüvə təhdidləri ilə müşayiət edilən təcavüzkar bəyanatlarına diqqət yetirir, amma Cənubi Koreyada əksəriyyət sadəcə olaraq bu təhdidləri iqnor edir. Əksəriyyətin həyat şərtləri nisbətən yüksək olduğuna görə bir növ özlərinə aid bir balonda rahat yaşaya bilirlər. Belə bir post-politik, sabahın bu günə çox bənzəyəcəyindən arxayınlaşan şəxsin ritual ardıcıllığı və yavaş, proqnozlaşdırıla bilən ritmləri Wim Wendersin son filmi, Perfect Days-də mükəmməl şəkildə təsvir edilib. Baş qəhrəman Hirayama (Kōji Yakusho) Tokioda tualet təmizləyicisi kimi işləyir və sadə həyatından tam məmnundur. O, işdə ritualizasiyaya uğramış bir gündəlik ritmə riayət edir, boş vaxtlarında musiqi dinləyir və hər gecə yatmazdan əvvəl kitab oxuyur. Yaponiya tarixində və mədəniyyətində yavaşlıq və dinclik haqqında çox şey var. Son dərəcə populyar olan yapon ekoloji-marksist Kohei Saito da yavaşlamağı təbliğ edir. (əslində, onun son kitabı da Yavaşla adlanır)
Son bir neçə onillikdə Cənubi Koreyada “web soseol”un populyarlığının artması Cənubi Koreyada gənc nəsillərin depolitikləşmiş həyat tərzi və baxışları haqqında çox şey deyir. Bu veb romanlar tamamilə onlayn şəkildə istehsal olunur, yayımlanır və istehlak edilir, bu isə mövcud nəşriyyat sənayesini tamamilə dəyişib. Kitabların istehsalı, yayılması və istehlakının ənənəvi uzanan prosesi indi demək olar ki, eyni vaxtda baş verir. Veb romanlar janr ədəbiyyatının – romans, detektiv romanlar, elmi fantastika və fentezi – üstünlük təşkil etdiyi bir formatda hazırlanır və hər həftə yeni bir fəsli buraxılaraq serial modelinə uyğunlaşdırılır. Bu ədəbiyyat forması tədricən Cənubi Koreyanın hüdudlarından kənarda, xüsusən də Çində və ABŞ-da da populyarlıq qazanır.
Veb romanlar nəhəng qazanc gətirir; hətta ən böyük Cənubi Koreya korporasiyası olan Samsungdan daha çox. Rəqəmsal ödəmə asan və ani olduğundan, oxucular veb romanların keyfini çox aşağı qiymətə (təxminən 100 von – 0,07 avro – bir epizod üçün) ala bilirlər və təxminən on şirkət bu sahəni paylaşdığı üçün rəqabət mərkəzləşdirilmiş kontrolu önləyir. Bu, onların mərkəzləşdirilməməsinin yeganə yolu deyil. Müəlliflər oxucularla şərh bölməsində birbaşa əlaqə saxlayırlar. Bu şəkildə veb roman ənənəvi televiziya istehsal modeli ilə hekayənin davam edəcəyi vədindən daha çox ortaq nöqtəyə sahibdi: şəbəkə idarəçilərinin fokus qruplarını və reytinqləri obsessiv bir şəkildə izləməsi və kaprizli izləyiciləri daha dəqiq şəkildə məmnun etməyə çalışmaq üçün bir sonrakı həftənin bölümünü dəyişdirməsi kimi yazıçılar da mətnlərini auditoriyalarına cavab olaraq formalaşdıra bilirlər.
Bu müəllif və oxucu arasındakı birbaşa əlaqə ənənəvi müəlliflik anlayışını çətinləşdirir – axı sonda bu materialı kim yazır?
Veb romanlar tez-tez “mədəniyyətin sonu” kimi kəskin şəkildə qınanır, bu, yəqin ki, veb romanın ən populyar janrının (ümumi istehsalın 64%-i) romantik fikşn olması və oxucuların 95%-nin qadın olmasından irəli gəlir.
Qadınlar tərəfindən istehlak edilən populyar mədəniyyət formaları çox vaxt tənqid və həqarət obyektinə çevrilir və romantik ədəbiyyat apolitik hesab edilir (sanki evlilik, ailə vahidlərinin formalaşması, genderlər arasında tərəfdaşlıq və münasibətlərin qurulması siyasi deyil!) və sadəcə "arzuların yerinə yetirilməsi" kimi qəbul olunur. Bu tənqid web soseolda istehlakçı və istehsalçılar arasında korporasiyaların himayəsi altında birbaşa qarşılıqlı əlaqə ilə daha da güclənir. Kimsə soruşa bilər ki, web soseolun istehlakı, Qərbdə gənc nəsillər arasında yayılmış mədəni istehlak formalarından nə qədər fərqlidir və ya nə qədər az “layiqincə mədəni” və ya “siyasi”dir. Bəlkə də biz Cənubi Koreyadan, Birləşmiş Krallıq və ya Qərbi Avropadan daha çox siyasi şüur və siyasi iştirak gözləyirik?
Daha maraqlı bir sual budur ki, bu cür istehsal olunan və istehlak edilən veb romanlarda gözlənilməz bir azadlıq potensialı varmı? Müəllif və oxucu arasındakı əlaqəni destabilizə etmək yeni yaradıcılıq formaları üçün yeni imkanlar açmırmı? Veb romanların bir çox xüsusiyyəti onları yeni bir kommunist incəsənət forması kimi göstərmirmi? Anonim bir kütlə, oxucular və yazarlar arasında birbaşa əlaqənin olduğu və istehsal prosesinin potensial kollektivləşdirildiyi spontan şəbəkələr yaradır – fərdi dahi yaradıcının obrazı yox olur, incəsənət elitizmini itirir və populyar, kollektiv bir prosesə çevrilir.
Sonda yenə də web soseolun necə istifadə edildiyinə qayıdırıq və mənim gözümdə o, bəzi sosial media formalarının politikləşdirici təsirindən yoxsuldur (məsələn, fələstinlilərin Qəzzada baş verən vəhşiliklərin videolarını yaymaq üçün medianı necə istifadə etməsi). Cənubi Koreyada web romanlarla gördüyümüz şey depolitikləşmiş icmalardır; zahirən daha “açıq” və çevik olsa da, bu formadan çox vacib siyasi aspektlər əskikdir. Və bu forma, şübhəsiz ki, Cənubi Koreyada gənc insanların həyatını xarakterizə edən sabitlik və mənasız seçim müxtəlifliyi ilə uzlaşır.
Şimali Koreya bu sabitlik və mənasız seçim müxtəlifliyinin tam əksidir: daimi səfərbərlik, davamlı fövqəladə vəziyyət, azad seçim yoxdur, həyat Düşmənlə necə üzləşməyə fokuslanılıb. Burada qeyd etmək lazımdır ki, zahirən qarşılıqlı əks qütblər kimi görünsələr də, başqa bir səviyyədə Şimali Koreya indi Cənubla eyni istiqamətdə irəliləyir: rejim uzun illər siyasətinin təməli olan Cənubla birləşmə məqsədindən imtina etdiyini açıq şəkildə elan edib. Cənubi Koreya, bir xarici ölkə – ABŞ tərəfindən işğal edilən ölkənin bir hissəsi hesab edilirdi və məqsəd onu “azad etmək” idi. İndi isə Şimali Koreya elitası açıq şəkildə yalnız öz hakimiyyətlərinin sağ qalması ilə maraqlandıqlarını etiraf edir. Şimal və Cənub arasındakı əsas qarşıdurma əlbəttə ki, yerində qalır: Düşmənə qarşı səfərbərlik və laqeyd bir etinasızlıq. Lakin hər iki ifrat vəziyyət öz balonunun içində mövcuddur: hər ikisi qlobal amillərlə üzləşmək, bizim sağ qalmağımızı təhdid edən məsələlərə həqiqi bir siyasi yanaşma və sadiqlik göstərməyi istisna edir.
Esse Slavoj Žižek-in son kitabı olan Against Progress-dən götürülüb. iai.tv-dəki məqalədən qeyri-kommersial məqsədlə tərcümə edilib. Tərcümə etdi: Elvin Jabizadeh. Tərcümədə chatgpt və deepl köməyindən istifadə edilib.
Comments
Post a Comment